ΑΡΧΙΜ. ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ :"ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ"
[Από το λεύκωμα του Κ.Π.Ε. Φιλιατών "Το καλντερίμι της Σιωπής και η πόρτα της ελπίδας" (σελ. 33-36)]
Από τα βουνά της Μουργκάνας μέχρι τον Αχέροντα, συναντά κανείς ένα σημαντικό αριθμό χριστιανικών μνημείων, απλά και ταπεινά εξωκκλήσια, δυσπρόσιτα ασκητήρια, σημαντικά μοναστήρια και ναοί, έργα ντόπιων και άλλων μαστόρων, που δημιουργήθηκαν για τις λατρευτικές ανάγκες των ανθρώπων προς το «θείο», και μέχρι σήμερα, τα πιο πολλά, αποτελούν ζωντανούς φορείς της τοπικής παράδοσης.
Το σημαντικότερο και το πλέον επισκέψιμο θρησκευτικό μνημείο της Θεσπρωτίας, βρίσκεται στην περιοχή των Φιλιατών, 23 χλμ. από την Ηγουμενίτσα. Πρόκειται για τη Μονή Γηρομερίου, κτίσμα των αρχών του 14ου αιώνα, ένα από τα σημαντικότερα μοναστικά κέντρα στηνΉπειρο.
Χρημάτισε έδρα Πατριαρχικής Εξαρχίας και Επισκοπής μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα,
με σημαντικότατη προσφορά στον ελληνισμό μέσα στα δύσκολα χρόνια της μακραίωνης σκλαβιάς.
Το Καθολικό της, κτισμένο τον 14ο αιώνα και ανακαινισμένο το 1568, είναι ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της βυζαντινής τέχνης, καθώς κοσμείται κατά το μεγαλύτερο μέρος, με άριστες τοιχογραφίες του 16ου και 17ου αιώνα. Το δεύτερο στρώμα των τοιχογραφιών (1679) είναι λαϊκής τεχνοτροπίας της εποχής εκείνης ενώ το πρώτο, του 16ου αιώνα (1568-1590), είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας – μοναδικό ανάμεσα στα μνημεία της Ηπείρου - και παρουσιάζει έναν σπάνιο συνδυασμό Κρητικής Σχολής, με στοιχεία της Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας και επιρροές από τη Δύση. Ο εμπνευσμένος αγιογράφος, δυστυχώς, μέχρι σήμερα είναι άγνωστος. Σώζονται ακόμη σε καλή κατάσταση, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1824 και αρκετά ακόμη κειμήλια μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, ενώ το αρχείο της είναι μία από τις πιο σημαντικές πηγές πληροφοριών για την τοπική ιστορία.
Η προσφορά της Μονής στην περιοχή της Θεσπρωτίας ήταν μεγάλη σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της, συμβάλλοντας στη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων. Απόδειξη γι’ αυτό είναι η λειτουργία του Κρυφού Σχολειού και της Ιερατικής Σχολής, μέσα στο χώρο της Μονής. Ακόμη, με ενέργειες κάποιων φωτισμένων Ηγουμένων και με έξοδα της Μονής λειτουργούσαν σχολεία σε χωριά της περιοχής.
Απέναντι από τη Μονή Γηρομερίου κοντά στο χωριό Γηρομέρι, επάνω από τον δρόμο που οδηγεί από Φιλιάτες προς Τσαμαντά, βρίσκεται το Ασκητήριο του Οσίου Νείλου. Πρόκειται για ογκώδη βράχο, που οι σπηλιές του χρησίμευσαν στον Όσιο και τους συνασκητές του ως κατοικία μέχρι να ιδρυθεί η Μονή. Στην εξωτερική πλευρά του τοίχου που βρίσκεται στην είσοδο της σπηλιάς σώζεται τοιχογραφία Αρχαγγέλου, 14ου αιώνα, ενώ στο εσωτερικό της διατηρούνται ακόμη μία του Χριστού και μία της Θεοτόκου. Ο σπηλαιώδης ναός, στη βάση του βράχου, είναι εύκολα προσβάσιμος για τους επισκέπτες.
Σε κοντινή απόσταση, στον δρόμο που ενώνει τους Φιλιάτες με τα Ιωάννινα, μέσω Κεραμίτσας και Βροσίνας, μέσα στο χωριό Κοκκινολιθάρι, βρίσκεται και ο Άγιος Μηνάς, το Μετέωρο της Ηπείρου, ένα από τα πλέον γραφικά αξιοθέατα του νομού Θεσπρωτίας.
Η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων και καλύπτεται με ένα μεγάλο πλήθος θρύλων και παραδόσεων, που διατηρήθηκαν από γενιά σε γενιά ως τις μέρες μας. Λέγεται, ότι η αρχική του ονομασία ήταν Εικονολιθάρι, επειδή κάποτε - άδηλο πότε - βρέθηκε η εικόνα του Αγίου Μηνά επάνω στον βράχο και κατόπιν κτίστηκε ο Ναός στο όνομα του Αγίου. Άλλη εκδοχή λέει ότι ο βράχος όπου βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Μηνά βρισκόταν κάπου ψηλότερα.
Κάποτε κύλισε από την αρχική του θέση και στάθηκε στο μέρος που είναι τώρα, με τα κτίσματα επάνω του, χωρίς να πάθει τίποτε. Άλλη παραλλαγή της αναφέρει, ότι όλος ο τόπος γύρω από τον Άγιο Μηνά, βούλιαξε κάποτε και έμεινε μόνο ο βράχος να ορθώνεται, με το Ναό στην κορυφή του.
Τα ιστορικά στοιχεία που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, μας πληροφορούν ότι ο Άγιος Μηνάς ήταν ένα από τα παλαιότερα Μετόχια, δηλαδή ανήκε στην δικαιοδοσία της Μονής Γηρομερίου, τουλάχιστον από το 1667, όπως αποδεικνύεται από πατριαρχικό σιγίλιο. Μέχρι πρόσφατα, είχε δικά του κτήματα καθώς και κοπάδια με ζώα. Παράλληλα αποτελούσε σημαντικό προσκύνημα για τους κατοίκους της περιοχής, καθώς είχε περιβληθεί από νωρίς με τη φήμη των θαυμάτων, τα οποία οι κάτοικοι διηγούνται μέχρι σήμερα με περισσή ευλάβεια.
Ανηφορίζοντας για τον Τσαμαντά, συναντούμε τη Μονή Αγίου Γεωργίου Καμύτσιανης. Από επιγραφές πληροφορούμαστε, ότι η ανοικοδόμησή της άρχισε το έτος 1758 και ολοκληρώθηκε το 1773 από τον κτήτορα Πaΐσιο ιερομόναχο επί των ερειπίων προϋπάρχουσας Μονής, την οποία βρήκε ερειπωμένη.
Υπήρξε πλούσια κοινοβιακή Μονή, με μεγάλη περιουσία και αρκετούς Μοναχούς. Μαρτυρείται ακόμη και η ύπαρξη σπουδαίας βιβλιοθήκης.
Σήμερα σώζεται μόνο το Καθολικό, που ανήκει στο ρυθμό των τετρακιονίων σταυροειδών μετά τρούλου. Οι τοιχογραφίες, έργα ηπειρωτών καλλιτεχνών, φιλοτεχνήθηκαν το 1789, και είναι ένα υπέροχο αγιογραφικό σύνολο, ίσως το μοναδικό που διατηρείται σε όλη τη Θεσπρωτία. Τα ξυλόγλυπτα χρονολογούνται και αυτά στην εποχή της ανακαινίσεως (18ος αιώνας).
Λίγο πιο πέρα, κάτω από το χωριό Βαβούρι, κτισμένη επάνω σε ένα καταπράσινο χαμηλό λόφο, βρίσκεται η Μονή Αγίου Αθανασίου. Αν και δεν είναι γνωστή η εποχή της ιδρύσεώς της, πιθανότατα δεν είναι παλαιότερο του 17ου ή 18ου αιώνα, ενώ δεν φαίνεται να είχε μεγάλο αριθμό μοναχών.
Στα χρόνια του 2ου παγκοσμίου πολέμου πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς, ως κρησφύγετο των αγωνιστών της Αντίστασης. Σήμερα σώζεται το ανακαινισμένο Καθολικό, το Κωδωνοστάσιο στην πύλη της Μονής καθώς και ελάχιστα κτίσματα.
Ανάμεσα στα χωριά Λεπτοκαρυά και Χαραυγή των Φιλιατών, κοντά στη Λαγκάβιτσα, ένα από τους παραποτάμους του Καλαμά, βρίσκεται η Μονή Αγίας Μαρίνας Λύκου. Όπως αποδεικνύεται από σωζόμενη σφραγίδα του 1731, η Μονή προϋπήρχε ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα τουλάχιστον. Το σημερινό Καθολικό κτίστηκε, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή, το 1827.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, οι κτίτορες του Καθολικού, ο Πριμηκύρης και η σύζυγός του Μαρίνα, οι οποίοι παλαιότερα ζούσαν στα μέρη της Βλαχίας και ήταν αρκετά πλούσιοι, ακολούθησαν τη μοναχική ζωή και μόνασαν εκεί. Η Μονή διατηρήθηκε σε ακμή όσο ζούσαν οι κτίτορες, αλλά μετά τον θάνατό τους περιήλθε σε παρακμή, ώσπου διαλύθηκε οριστικά.
Σήμερα σώζεται σε καλή κατάσταση το ευρύχωρο μονόκλιτο Καθολικό με το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ το υπόλοιπο κτιριακό συγκρότημα είναι ερειπωμένο...
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, οι κτίτορες του Καθολικού, ο Πριμηκύρης και η σύζυγός του Μαρίνα, οι οποίοι παλαιότερα ζούσαν στα μέρη της Βλαχίας και ήταν αρκετά πλούσιοι, ακολούθησαν τη μοναχική ζωή και μόνασαν εκεί. Η Μονή διατηρήθηκε σε ακμή όσο ζούσαν οι κτίτορες, αλλά μετά τον θάνατό τους περιήλθε σε παρακμή, ώσπου διαλύθηκε οριστικά.
Σήμερα σώζεται σε καλή κατάσταση το ευρύχωρο μονόκλιτο Καθολικό με το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ το υπόλοιπο κτιριακό συγκρότημα είναι ερειπωμένο...
