Από το ιστολόγιο: "ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΟ ΣΧΗΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ-Β. ΚΩΤΣΟΥ"
[Οι παραπομπές στο Youtube και στα αντίστοιχα τραγούδια δεν υπάρχουν στο αρχικό κείμενο]
Το Πολυφωνικό ΤραγούδιΕίναι δύσκολο να βρούμε τις ρίζες της Ηπειρώτικης πολυφωνίας στα ίχνη των αιώνων. Όλοι οι μελετητές συγκλίνουν στην άποψη για έναν πολιτισμό με βαθιές ρίζες που ξεκινά πριν εμφανιστεί η Βυζαντινή μουσική και φτάνει και σε προελληνικές ή αρχαϊκές εποχές με πολιτισμικές γέφυρες που ενώνουν τα Βαλκάνια με τη Νότια Ασία περνώντας από τον Καύκασο, τη Βόρεια Περσία, το Αφγανιστάν, τη Νότια Ινδία (Λ. Λιάβας, Άπειρος 1, 1998).
Πολυφωνικό τραγούδι είναι όπως λέει και η λέξη, τραγούδι από πολλές φωνές τραγουδισμένο. Θυμίζει λίγο το χορωδιακό, αλλά υπάρχουν μεταξύ τους διαφορές.
Το πολυφωνικό τραγούδι έχει τη βάση του στις πεντάφθογγες κλίμακες όπως έχει γράψει ο γνωστός σε όλους μας μουσικολόγος Αντώνης Λάβδας, πράγμα που σημαίνει ότι έως και σήμερα σώζεται στην Ελλάδα. Αυτό το είδος είναι γνωστό σε πολλά μέρη της Ασίας, της Αμερικής και της Ευρώπης. Ο πρώτος όμως, που ασχολήθηκε επιστημονικά με αυτό το είδος είναι ο Έλληνας μουσικός – λαογράφος Σπύρος Περιστέρης.
Για να ξεκινήσουμε την αναφορά μας στην προέλευση και τις ομοιότητες με μουσικά ιδιώματα άλλων περιοχών του πλανήτη , η πεντατονική κλίμακα έρχεται από τα βάθη των αιώνων και κυριαρχεί σε πολλούς πολιτισμούς της Ασίας της ,Αμερικής και της Αφρικής. Στην Ευρώπη ξεχωρίζει στην μουσική παράδοση των Βαλκανίων (βλ. Brailoui (Ρουμανία),Αντώνης Λάβδας και Σπύρος Περιστέρης (Ελλάδα), B. Ktuta και ο S.Shetnui (Αλβανία κ.α.)
Οι φωνές που απαρτίζουν τους ρόλους για να τραγουδηθεί το πολυφωνικό τραγούδι είναι:
1. Του παρτή ή πάρτη: Είναι αυτός που κρατά την κύρια μελωδία του τραγουδιού και ξεκινά το τραγούδι (μπορεί να είναι άντρας ή γυναίκα)
2. Του κλώστη ή γυριστή ή τσακιστή: Ο ρόλος του κλώστη είναι να γυρίζει το τραγούδι μελωδικά (στο ρόλο αυτό μόνο άνδρας).
3. Ισοκράτες: Ο ρόλος αυτών είναι να κρατούν το ίσο και να εμπλουτίζουν το σύνολο αρμονικά (άνδρες και γυναίκες).
4. Προλογιστής: Άνδρας που προλογίζει τον κάθε στίχο και στη συνέχεια μπορεί να έχει το ρόλο του κλώστη ή γυριστή του τραγουδιού ή του ισοκράτη.
5. Ρίχτης: Ο ρόλος του ρίχτη, όπως το λέει και η λέξη, ρίχνει την μελωδία μία Τετάρτη κάτω της τονικής ή πέφτει στην υποτονική.
Η κύρια μελωδία τραγουδιέται από τον παρτή ενώ οι υπόλοιποι μπαίνουν στο τραγούδι μετά τον πρώτο στίχο ή τις πρώτες λέξεις δημιουργώντας έτσι μορφή πρωτότυπου κανόνα.
Ο τσακιστής ή κλώστης μπαίνει στο τραγούδι μετά τον πρώτο στίχο ή τις πρώτες λέξεις δημιουργώντας έτσι μορφή πρωτότυπου κανόνα.
Ο τσακιστής ή κλώστης μπαίνει στο τραγούδι κλώθοντας γύρω από τη βασική μελωδία με διάφορες παραλλαγές ή μελίσματα. Οι ισοκράτες μπαίνοντας στο τραγούδι το χρωματίζουν και ολοκληρώνουν τον αρμονικό πολυφωνικό του χαρακτήρα.
Τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου
Ιστορική και θεματολογική προσέγγιση
Πρόκειται για δημοτικά τραγούδια που εντοπίζονται στην περιοχή γύρω από τα σημερινά Ελληνοαλβανικά σύνορα (Πωγώνι – Δερόπολη – Δέλβινο- Χειμμάρα – Λεσκοβίκι – Κόνιτσα κ.α.) όπου ως το 1944 ανήκαν όλα στην Ελληνική Επικράτεια.
Το ποιητικό περιεχόμενο των τραγουδιών παρουσιάζεται σε στενή σχέση με τον φυσικό, ιστορικό, κοινωνικό χώρο της περιοχής. Είναι αρχαιότατα τραγούδια του ακριτικού κύκλου και μεσαιωνικές μπαλάντες (παραλλαγές), ιστορικές διηγήσεις του αγώνα κατά των Τούρκων αλλά και τραγούδια του γάμου, της ξενιτιάς, αποκριάτικα κ.α (που καλύπτουν τον κύκλο της ζωής και τον κύκλο του χρόνου).
1.Θρύλοι-Παραλλογές-Μοιρολόγια
Αντιπροσωπευτικό είναι «Ο Γιάννος και η Μαριγώ»
2.Ιστορικά Κλέφτικα:
Όπως η «Δεροπολίτισσα», ο «Ντελή Παππάς».
Το πρώτο είναι μία αληθινή ελεγεία για τον βίαιο εξισλαμισμό των κατοίκων της Δερόπολης και των άλλων περιοχών της Βορείου Ηπείρου που έγινε στα 1612-1635 μετά την επανάσταση του Διονυσίου Σκυλοσόφου το 1612.
Το δεύτερο αναφέρεται στο πρωτοπαλίκαρο του Διονυσίου Σκυλοσόφου τον περίφημο Ντελή Παππά.
3.Τραγούδια της Ξενιτιάς:
Στην Τρίτη ενότητα από τα πιο γνωστά τραγούδια είναι το «Αλησμονώ και χαίρομαι» , «Γιάννη μου το μαντήλι σου» εξαιρετικό στην πολυφωνική του μορφή «Κλαιν’ οι πέρδικες στα πλάγια» και άλλα.
4.Λυρικά της αγάπης:
Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι: «Τι κακό έκαν’ ο καημένος» , «Γιώργο μας πήρε η Άνοιξη» , «Πέρδικα και περιστέρα» , «Από πέρα απ’ το ποτάμι» το οποίο μπορεί και να μπει στην πρώτη ενότητα μια και αναφέρεται στην άρνηση ενός Έλληνα να δώσει την κόρη του σ’ ένα Τούρκο.
Παραπονιάρικα είναι τα τραγούδια και παραπονιάρικα τραγουδήθηκαν με τη σπάνια ανά τον κόσμο πολυφωνική τους μορφή.
Μερικά από αυτά είναι σαν τα Μανιάτικα μοιρολόγια που δεν είναι μόνον θρήνος για τους νεκρούς αλλά και μία πλατύτερη φιλοσοφημένη ενατένιση της ζωής και γι’ αυτό τραγουδιούνται και σε άλλες περιπτώσεις.
Ο Bovy στο «Δοκίμιο για το Ελληνικό Δημοτικό τραγούδι» και σε άλλα έργα του ανακαλύπτει στις μελέτες του αρκετά μελωδικά, τροπικά ή δομικά στοιχεία που συνδέουν το Ελληνικό Δημοτικό τραγούδι με τον μουσικό πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων. Σε σχέση με τον ρυθμό έχουμε κοινά στοιχεία όσον αφορά την προσωπεία του Πολυφωνικού Ηπειρώτικου τραγουδιού. Όπως αναφέρει ο ερευνητής Κώστας Λώλης στο εξαιρετικό του βιβλίο «Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό τραγούδι» ο μικρός και βραχύς χρόνος των συλλαβών χτίζεται σε μεγάλο βαθμό στον ιαμβικό, τροχαϊκό παίωντα.
Οι μελωδικές γραμμές του πολυφωνικού τραγουδιού Βορειοηπειρώτικου ή Πωγωνίσιου χτίζονται πάνω στην διφθογγική κλίμακα που τη χρήση της πρέπει να αναζητήσουμε στην αρχαία Ελλάδα (πενταφθογγικές κλίμακες). Τα συναντάμε επίσης στα τραγούδια της Κάτω Ιταλίας και στην παραδοσιακή μουσική άλλων λαών.
Γνωστό είναι επίσης ότι πολλοί σύγχρονοι συνθέτες έγραψαν έργα πάνω σ’ αυτή. Τρανά παραδείγματα ο Ούγγρος Bela Bardok και επίσης ο Kodaly. Τέλος υπενθυμίζουμε τη χρήση της πενταφθογγικής κλίμακας στη jazz π.χ. Μάρτα Σεμπάστιαν, Πρέσβειρα Πολιτισμού της Ουγγαρίας.
Η σημερινή επαρχία Πωγωνίου βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νομού Ιωαννίνων, αποτελείται από 30 περίπου χωριά και χωρίζεται στο άνω και κάτω Πωγώνι. Η επαρχία αυτή αποτελεί μία ξεχωριστή ενότητα στον Ελλαδικό χώρο ως προς το γλωσσικό ιδίωμα, την αρχιτεκτονική, τη φορεσιά, το χορό και κυρίως το τραγούδι (πολυφωνικό).
Η γνωστή μορφή του Ηπειρώτικου πολυφωνικού τραγουδιού είναι καθαρά φωνητική, χωρίς συνοδεία οργάνων και αφήνει την εντύπωση μοιρολογιού. Τα ποιητικά του θέματα είναι αυτά που τραγουδιούνται και στην υπόλοιπη Ήπειρο.
Ο τελετουργικός του χαρακτήρας είναι σαν χορικό,με τον κορυφαίο να προλογίζει και τον χορό που ακολουθεί και ολοκληρώνει τα μουσικά και ποιητικά θέματα.Πανάρχαιο μουσικό μνημείο , αναφέρει ο Σίμωνας Καρράς , μαρτυρούμενο από την πενταφθογγική του κλίμακα.
Στα παλιά χρόνια τα πολυφωνικά τραγούδια τα τραγουδούσαν χωρίς μουσικά όργανα, εδώ όμως και εκατό χρόνια περίπου που το κλαρίνο επικράτησε στην περιοχή και εντάχθηκε στο δημοτικό μας τραγούδι ακούμε τα πολυφωνικά τραγούδια με συνοδεία ορχήστρας και με βασικό όργανο το κλαρίνο που πρωταγωνιστεί. Το βιολί κρατάει το ίσο και κλώθει, ενώ το ρυθμικό ρόλο έχουν το λαγούτο και το ντέφι. Η ορχήστρα εδώ παίζει δεύτερο ρόλο γιατί αναγκάζεται να το ακολουθεί ή να συνδέει με μια θαυμάσια παρεμβολή του στίχου.
Τελειώνοντας θα ήθελα να αναφερθώ στα λόγια του μεγάλου δασκάλου Σίμωνος Καρρά ο οποίος λέγει ότι ο τελετουργικός χαρακτήρας του πολυφωνικού τραγουδιού είναι σαν το χωρικό με τον κορυφαίο να προλογίζει και τον χορό να ακολουθεί και να ολοκληρώνει τα μουσικοποιητικά θέματα.
Και δεν είναι τυχαίο που όλα τα μέλη σ’ ένα πολυφωνικό τραγούδι συμμετέχουν με την ίδια ένταση και είναι ισότιμοι φορείς του ηδισμένου λόγου και εκφραστές συναισθημάτων σαν να είναι ο καθένας παρτής. Είναι όλοι τους εντέλει πολίτες-κοινωνοί σε μία τελετή που το τελετουργικό της είναι το ίδιο σε όλες τις εκφράσεις και σε όλες τις εποχές της ζωής του λαού που γέννησε δημοκρατία.
