Η Μονή Μακρυαλέξη βρίσκεται κοντά στο χωριό Κάτω Λάβδανη Πωγωνίου, μεταξύ του χωριού αυτού και των χωριών Αγία Μαρίνα και Κουρεμάδι, σε υψόμετρο 1.100 μέτρα. Η πρόσβαση γίνεται με τα πόδια (1 ώρα από την Αγία Μαρίνα και 1,5 ώρα από τη Λάβδανη ή με χωματόδρομο από την Κάτω Λάβδανη). Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, η οποία δεν επιβεβαιώνεται ιστορικά, κτίσθηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πωγωνάτο τον 7ο αι. και ανακαινίστηκε αργότερα από κάποιον Μακρυαλέξη (Αλέξη ή Μακραλέξη) από όπου πήρε και την επωνυμία της. Στη σημερινή του πάντως μορφή το καθολικό είναι κτίσμα του 1585 όπως αναφέρει και σχετική επιγραφή που σώζεται στη νότια πλευρά του ναού.
Το καθολικό είναι απλός τετρακίονος ναός με στενό νάρθηκα και πεσσοστήρικτο χαγιάτι στην ίδια πλευρά. Στα ανατολικά καταλήγει σε τρίπλευρη αψίδα με ισάριθμα ανοίγματα, τα οποία περιβάλλονται από διπλό πλίνθινο πλαίσιο. Η αψίδα κοσμείται επίσης με διάκοσμο ιχθυάκανθας.
Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος με αντίστοιχα μικρά ανοίγματα. Εσωτερικά ο ναός κατάγραφος από τοιχογραφίες. Σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή ο ναός ιστορήθηκε με δαπάνη του ηγούμενου Λεοντίου και του ιερομόναχου Δημητρίου (πιθανών κτητόρων της Μονής) το 1599 από τους ζωγράφους Νικόλαο και Μιχαήλ από το Λινοτόπι Καστοριάς. Ο νάρθηκας τοιχογραφήθηκε το 19ο αι. από το ζωγράφο Βασίλειο από το χωριό Μπαμπούρι. Στο ναό υπήρχαν και εικόνες, δύο από τις οποίες (Χριστός ένθρονος και Παναγία Βρεφοκρατούσα ένθρονη) φέρουν χρονολογία 1593. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το βημόθυρο του ναού και εικόνα του τέμπλου, τα οποία εκτίθενται μαζί με τις δύο παραπάνω εικόνες στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων.
Η μονή ήταν Σταυροπηγιακή και είχε 20 κελιά και 70 μοναχούς. Είχε μεγάλη περιουσία με ζώα και χωράφια. Σήμερα από τη Μονή σώζονται το καθολικό και τμήμα κελιών στη βορειοανατολική γωνία.
Πηγές:
[ http://6dim-ioann.ioa.sch.gr/nomos_mones.htm#makryal & http://pulse.yahoo.com/_KW63CVVPHLZ64MHYIEIOII34SE/blog/articles/17594 ]
