Καλαμάς, μια ετυμολογική προσπάθεια... από τον Μιχάλη Πασιάκο!

Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο του Μιχάλη Πασιάκου: http://kalamas.blogspot.gr/

Στο δρόμο προς τη Γκούμανη...
Αναρτήθηκε από Μιχάλης Γ.Πασιάκος

►Καλαμάς, ο. Το μεγαλύτερο ποτάμι της Θεσπρωτίας (ο αρχαίος Θύαμις[1]) που πηγάζει από το Καλπάκι του νομού Ιωαννίνων. Το τοπωνύμιο συναντάται για πρώτη φορά σε πορτολάνο που γράφτηκε στην Πίζα στα μέσα του 12ου αιώνα, ως flumen (ποταμός) Calama δίπλα στο portum Gomitisso (λιμάνι της Ηγουμενίτσας)[2].
Ο Φ. Πουκεβίλ υποστηρίζει ότι το όνομα Καλαμάς προέρχεται από το Θύαμις «…Από το όνομα επίσης Θύαμις οι Ηπειρώτες προφέρουν Θύαμας ή Κύαμας, από το οποίο προήλθε το Καλαμάς…» αμφισβητώντας τη θεωρία των καλαμιών «…δεν έχω δει ποτέ καλάμια στην κοίτη του…»[3].
Ο Π. Αραβαντινός αντίθετα γράφει: «…Ο ποταμός ούτος…εκ των αφθόνων καλάμων, των εις τας πηγάς του φυομένων εκλήθη Καλαμάς…»[4]
Η άποψη αυτή του Αραβαντινού επικρατεί ως σήμερα, ότι η ονομασία δηλ. Καλαμάς η οποία αντικατέστησε το αρχαίο όνομα του ποταμού Θύαμις, οφείλεται στους καλαμιώνες που υπάρχουν στις πηγές του. «…καλείται Καλαμάς, ως εκ των πολλών εις τας πηγάς του φυομένων καλάμων…»[5], "...η Καλαμίνη, (ηπειρωτική πόλις αναφερομένη υπό του Γεωγράφου Στράβωνος) εξ ης βεβαίως και ο Καλαμάς (Θύαμις), ώφειλε την ονομασίαν της εις τα παρά τας εκβολάς του ποταμού άφθονα 'Καλάμια'..."[6] «Η ονομασία είναι νεωτέρα οφειλομένη στους καλαμιώνες που αφθονούσαν τόσον στις πηγές όσον και στις εκβολές»[7]
Ο Γ. Μπαμπινιώτης[8] ετυμολογεί "...Καλαμάς < κάλαμος, ον. φυτού, εξού και το όνομα της αρχαίας πόλεως Καλαμαί..."
Ο Χ. Συμεωνίδης στα επιθήματα των νεοελληνικών τοπωνυμίων αναφέρεται στον Καλαμά (Θύαμις) < καλάμι.[9] Ο Γ. Τσουγιόπουλος γράφει: «…Εις τας εκβολάς του Θυάμιδος (Καλαμά) υπήρχεν μια πόλις Καλαμίνη. Ο Καλαμάς κατ’ εκείνην την εποχήν είχεν τας εκβολάς του εις το σημερινόν Δρέπανον, πλησιέστατα εις την “Λυγιά” όπου κείνται τα ερείπια…Άραγε εκ του ονόματος της πόλεως ωνομάσθη ο ποταμός Καλαμάς ή εκ του Καλαμά ωνομάσθη η πόλις Καλαμίνη; Μάλλον το δεύτερον…»[10] Τέλος ο Γ. Κολιούσης ετυμολογώντας από το αρχαίο κάλαμος, δίνει και τη δυνατότητα να προέρχεται η ονομασία από το αλβανικό kallam = κάλαμος.[11] Η άποψη που θέλει τον Καλαμά να προέρχεται από τα καλάμια (τα οποία μόνο στις πηγές του ψηλά στο Καλπάκι δικαιολογούν την ονομασία) δεν δικαιολογείται πλήρως. Αν ο Καλαμάς είχε αυτή τη ρίζα πιό λογικό θα ήταν να ονομαστεί Καλαμιάς (πρβλ. οικισμό Καλαμιάς στην Πελοπόννησο, Α. της Πάτρας και οικισμό Καλαμιάρης στη Λέσβο.[12])
Αν λάβουμε ακόμα υπ’ όψη ότι γύρω από το βασικό κορμό του Καλαμά υπάρχουν σημαντικά σημεία που οι ονομασίες τους οφείλονται στους Σλάβους: Γκλάβα (glava “κεφαλή” οι μεγάλες πηγές στο Ωραιόκαστρο και τη Λευκοθέα) Γορμός παραπόταμος του Καλαμά, (gor βουνό, αυτός που έρχεται μέσα από το βουνό) Λαψίστα, αποξηραμένη σήμερα λίμνη και περιοχή απ’ όπου περνάει η σήραγγα που ενώνει τη Λίμνη Παμβώτιδα με τον Καλαμά (λαψ σημαίνει καλάμι και η παραγωγική κατάληξη –ιστα που σημαίνει τον τόπο[13]), Ζαραβίνα, λίμνη η οποία απορρέει στον Καλαμά (από το σλαβικό Zarovъno πίσω από το χαντάκι, αυλάκι)[14] Βελά, ονομασία της περιοχής, όπου βρίσκεται το ομώνυμο μοναστήρι (ως βάση του -κυριώνυμου ή όχι- τοπνύμιου βρίσκεται η βουλγαρική λέξη bela –αρχαία βουλγαρικά, σλαβικά Bĕlъ- λευκός, με απόδοση του σλαβικού ĕ > ελληνικά ε)[15] Βελτσίστα (χωριό) και Βελτσίστικος παραπόταμος του Καλαμά (το τοπωνύμιο πρέπει να θεωρηθεί ζωώνυμο και να αποδοθεί στο σλαβικό vlъkъ, o λύκος, με την προσθήκη της πληθυντικής κατάληξης –išta με μετάθεση του l (vъlkъ), απόδοση στην ελληνική του σλαβικού ъl με [el] και τροπή του υπερωικού [k] σε [ts] ή [tš]πριν από [l] [16]). Σμολίτσα παραπόταμος του Καλαμά («…σμολ σημαίνει πίσσα CMOL/A …και Σμολίτσα, με υποκορ. κατάλ. –ίτσα, ποταμάκι που παραρρέει τη γνωστή πετρελαιοφόρο περιοχή του χωριού Δραγοψά [όπου] παρατηρεί και σήμερα ο προσεκτικός επισκέπτης, και ιδίως στη διάρκεια του χειμώνα, κομμάτια πίσσας να επιπλέουν στα νερά του και ίχνη πετρελαίου να λαμπυρίζουν στην επιφάνειά τους…[17]Το τοπωνύνιο προέρχεται από το σλαβικό smola "το ρετσίνι// η πίσα"[18], πρβ. βουλγ. τοπων. Smolnica[19]) Λαγγάβιτσα[20] παραπόταμος του Καλαμά (σύμφωνα με τον Vasmer[21] προέρχεται από το παλαιοσλαβικό Lọgovica από το lọgъ λιβάδι, βάλτος, επίπεδη χαμηλή περιοχή με μικρό δάσος) Ζαλογγίτικος, παραπόταμος του Καλαμά (κατά τον Vasmer το τοπωνύμιο σχηματίζεται από ένα βασικό τύπο Zalogъ που προέρχεται από τη σλαβική πρόθεση za πίσω και το σλαβικό ουσιαστικό logъ το άλσος, ο παρόχθιος θάμνος, το λιβάδι, ο καλαμώνας, το τέλμα[22]), Τύρια παραπόταμος του Καλαμά, αλλά και ονομασία ξεροπόταμου του παραπόταμου Λαγγάβιτσα -Τίργια- (το τοπωνύμιο πρέπει να θεωρηθεί ζωώνυμο και να αποδοθεί στο σλαβικό ουσιαστικό turь, ο ταύρος, ο άγριος ταύρος, ο βόνασος, και τη θηλυκή επιθετική κτητική κατάληξη –jь / -jъ[23]), Κοσοβίτικος, παραπόταμος του Καλαμά (το τοπωνύμιο σχηματίζεται από το σλαβικό επιθετικό τύπο Kosovo τότε θα πρέπει ακολουθώντας το παράδειγμα του ποταμού Βοϊδομάτη (που δεν είναι το μάτι του βοδιού, αλλά voda-mat η μάνα του νερού) να αναζητήσουμε και τον κεντρικό κορμό του ποταμού, τον Καλαμά, στη σλαβική γλώσσα.
Σύμφωνα με τον Ευάγγελο Πριώνη ο Καλαμάς προέρχεται από τη σλάβικη λέξη kaл που σημαίνει πηλός[29] και τη λέξη mat μάνα[30], kaлъmat η μάνα του πηλού, το ποτάμι που κατεβάζει πηλό, το λασπώδες[31]. Αν σκεφτούμε ότι στην αρχαιότητα υπήρχε κοντά στην περιοχή των εκβολών ο Πηλώδης λιμήν[32], στο μεσαίωνα (1361) ο Κακός Πηλός[33] κι ότι οι Τούρκοι ονόμασαν τη γενικότερη περιοχή Τσαμουριά-λασπουριά[34], τότε η άποψη ότι ο Καλαμάς χρωστάει το όνομά του στις πηλώδεις λάσπες που κουβαλάει δεν είναι απίθανη…[35]
[Πρβ. την ονομασία Καλαμάτα (αρχ. Καλάμαι). Χτισμένη στις εκβολές του ποταμού Νέδοντος, μπορεί να έχει την ίδια σλαβική ρίζα με τον Καλαμά, αλλά η κατάληξη -ματ να μεταβλήθηκε από Αλβανούς σε -άτι και από Έλληνες σε -ατα κατά το Καλομάτα. Πρβ. επίσης οικισμό Καλαμάς στην Κρήτη, στο νομό Ρεθύμνης[36]).

[1] Σύμφωνα με τον Δάκαρη η ονομασία του ποταμού είναι προελληνικής καταγωγής: "...Όπως μαρτυρούν η μορφή και ο σχηματισμός αρκετών εθνικών και τοπωνυμίων της Ηπείρου, όπως Θ ύ α μ ι ς (πρβλ. και Θύαμος, νότια της Ηπείρου), Κελυδνός (ποταμός), Πίνδος, Άμυρον (όρος), Κίχυρος, πιθανόν Τόμαρος, Αλισός, Δωδώνη, Ωρωπός, Κασσωπός, Θόλουρος, Κόσσος, Τράμπυα, ένας λαός προελληνικός, ανατολικής καταγωγής, εγκαταστάθηκε στην Ήπειρο στην πρώτη εποχή του χαλκού, στον οποίο οφείλεται πιθανόν η λατρεία της θεάς Φύσεως στη Δωδώνη..." Δάκαρης, Θεσπρωτία, σ. 51.
[2] Patrick Gautier-Dalché , Carte Marine et portulan au XIIe siècle, Collection de l’ école Française de Rome στ. 1307-1308, 1995
[3] F. POUQUEVILLE, Ταξίδι στην Ελλάδα, Τα Ηπειρωτικά, Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις, Πρέβεζα 2010 σ.70
[4] Π. Αραβαντινός, Χρονογραφία ο.π., τ.2, σ.65.
[5] Κοκίδης, Οδοιπορικά, σ. 15.
[6] Γράμμα του καθηγητή Νικολάου Γ. Δόσιου προς τον μητροπολίτη Αθηναγόρα. ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ, αρ.17, 25-4-1931, σ.2.
[7] Αθανασίου Κίτσου ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΗ ΓΗ Αθήναι 1977, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας Αθηνών σελ. 15.
[8] Μπαμπινιώτης, Λεξικό, σ. 814.
[9] Συμεωνίδης, Λεξικό, σ. 99 και σ. 590 Καλαμάς ο ποταμός της Ηπείρου (στις όχθες του οποίου αφθονεί το καλάμι).
[10] Γ. Τσουγιόπουλος, Η Ηγουμενίτσα μας, εφ. Θεσπρωτικά Νέα αρ. 61, 1-6-1949 σ.1.
[11] Κολιούσης, Απάνθισμα, σ. 72.
[12] Σταματελάτος, Σταματελάτου, Λεξικό τ. Β΄ σ.9.
[13] Στέφανος Μπέτης, Ονοματολογία των χωριών νομού Ιωαννίνων, Έκδοση Ν.Α. Ιωαννίνων, Τ.Ε.Δ.Κ. Ιωαννίνων Γιάννινα 1996 σ.83.
[14] Max Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Nachdruck, Leipzig 1970, σ.34.
[15] Οικονόμου, Ζαγόρι, σ. 605.
[16] Οικονόμου, Οικωνύμια σ.52.
[17] Σ. Μπέτης, Ονοματολογία σ. 137.
[18] Οικονόμου, Ζαγόρι, σ. 701.
[19] Συμεωνίδης, Λεξικό, τ. B' σ. 1290.
[20] Να σημειωθεί εδώ ότι οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν στα ποτάμια τους ονόματα αρσενικά, ενώ οι Σλάβοι θηλυκά. Έτσι έχουμε ακόμα και σήμερα την Λαγγάβιτσα και από μερικούς και την Τύρια. Ακόμα σε παλιότερη εποχή φαίνεται ότι και ο Σμολίτσας ήταν θηλυκός: «…Έκαμε βροχι κρηα πολλά οπού ηφεραν τα ποτάμια νερο πολη και σέ τόσο ηφερε η σμόλιτζα…» από σημείωση στο Μηναίο Νοεμβρίου της μονής Παλιουρής (σε Μητροπολίτου Αθηναγόρα, Νέος Κουβαράς, εν Ιωαννίνοις 1929 σ. 30 –ανατ. από τα Ηπειρωτικά Χρονικά.) Άλλα θηλυκού γένους ποτάμια και παραπόταμοι στην ευρύτερη περιοχή είναι η Παύλα και οι παραπόταμοί της Λαχοβίτσα (Νίτσος, Μονογραφία, σ. 75) και Στέρα (Νίτσος σ.1).
[21] Vasmer, Slaven, σ.40
[22] Vasmer, Slaven, σ.33-34 και Κ. Οικονόμου, Οικωνύμια σ.112.
[23] Οικονόμου, Οικωνύμια σ.483.
[24] Οικονόμου, Οικωνύμια σ.146.
[25] Οικονόμου, Οικωνύμια σ.258.
[26] Vasmer, Slaven, σελ. 143, Οικονόμου, Οικωνύμια, σανιδογέφυρα (σε έλος), γέφυρα σ. 203
[27] Vasmer, Slaven, σ.51.
[28] Vasmer, Slaven, σ.29.
[29] Οικονόμου, Ζαγόρι, σ. 884 kalъ, πηλός, Οικονόμου, Σλάβικα, σ. 50, Kalъ, λάσπη, ιλύς, Συμεωνίδης, Λεξικό σ. 104, Kalъ βόρβορος, λάσπη.
[30] Το mat εδώ, θα μπορούσε να είναι και το σλαβικό *matъ “πηγή” (Συμεωνίδης, Λεξικό, σ. 887) δηλαδή πηγή του πηλού, της λάσπης.
[31] Πολλά ποτάμια που κατεβάζουν λάσπες, πήραν από την αρχαιότητα ονόματα όπως "Μαύρος" , "Σκοτεινός" "Βρόμικος" κλπ. Ο ίδιος ο Αχέρων, μετονομάστηκε σε Μαυροπόταμος, ο ποταμός Βαρδάρης είναι Παιονική/Ιλλυρική λέξη και σημαίνει «μαύρος»/«βρόμικος» ποταμός, όπως και το θρακικό ανάλογό του «Αξιός» που περιέχει την Θρακο-Ιρανική ρίζα *n.-ksei = «όχι φωτεινός» δηλαδή «μαύρος».
[32] «…Βουθρωτὸν κόλπος με δ λη γ Πηλώδης λιμήν μ λη γ Θύαμις άκρα Αλμίνης μ λη Θυάμιος ποταμού εκβολαί μ δ λη ιβ…» Πτολεμαίου, Γεωγραφική υφήγησις, Βιβλίο τρίτο. Ακόμα και η αρχαία πόλη των Τιτάνων μπορεί να οφείλει την ονομασία της στην παλαιότατη ρίζα της λέξης τίτανος -γύψος. Στα ακκαδικά tidu σημαίνει πηλός (εβραϊκά tit).
[33] «…τον στύλον του ερημίτου [το σημερινό ακρωτήριο Στύλος στα ελληνοαλβανικά σύνορα] τον Πρινέα [;] συν του Κακού Πηλού και της Ηγουμενίτζας…» Αραβαντινός, Χρονογραφία, τ. Β', σελ. 313.
[34] «…η Τσιαμουργιά έχει ηχητικώς πάντοτε σχέσιν με την Τουρκικήν λέξιν τσιαμούρ την υπενθυμίζουσαν τον ηθικόν πηλόν και βόρβορον της Τουρκικής κακοδιοικήσεως…» Ν. Νίτσος, εφ. Θεσπρωτία, 18-3-1936, φ, 275, σ. 4.
[35] Μια σειρά από τοπωνύμια ίσως έχουν διαφορετική ρίζα απ’ ότι έχουν ετυμολογηθεί ως τώρα μια και η παρετυμολογική σύνδεση με το καλάμι είναι ισχυρή. Έτσι, ενώ το διαδεδομένο Καλέντζι παράγεται από το σλαβικό Kalenьcь, μικρός λασπότοπος < παλαιοσλαβικά kalъ πηλός, λάσπη (Vasmer, Slaven, σ. 111) άλλα τοπωνύμια που έχουν ως ρίζα το Καλα- παρότι βρίσκονται «σε βαθύ ρέμα», «σε κοντινό ποταμό» «δεν πρέπει να έχουν σχέση με το νοτιοσλαβικό τόπος με πηλό, λάσπη» Συμεωνίδης, Λεξικό, σ. 594-5.
[36] Σταματελάτος, Σταματελάτου, Λεξικό, τ. Β΄σ. 8.