Τα πέτρινα γεφύρια του Καλαμά

Γνωρίζοντας τα  «γιοφύρια» του Καλαμά...
[Αναδημοσίευση από το epirusPost.gr ]

Ο ποταμός Καλαμάς (ο αρχαίος Θύαμις) πηγάζει από το λεκανοπέδιο στο Καλπάκι του νομού Ιωαννίνων και εκβάλει τα νερά του στο Ιόνιο πέλαγος πάνω από την πρωτεύουσα του νομού Θεσπρωτίας την Ηγουμενίτσα.

Το μήκος του είναι 115 χλμ. περίπου, ενώ δέχεται τα νερά πολλών παραποτάμων, έτσι που η λεκάνη απορροής του (επιφάνεια 1.894 km2) να ταυτίζεται σχεδόν με όλη την βορειοδυτική Ήπειρο.

Στο ξεκίνημά του ο Καλαμάς δέχεται τα νερά του Γορμού που έρχεται από την περιοχή του Πωγωνίου (πηγάζει κοντά στον Κακόλακκο).

Από την αριστερή πλευρά του, δέχεται τα νερά του Βελτσίστικου, του Σμολίτσα, του Τύρια και του Ζαλογγοπόταμου, ενώ από την δεξιά του πλευρά (βόρεια) δέχεται το Νιζερό, τη Λιμπούζντα, το Νίστικο, τη Γερομήτσαινα, τον Κούτση, τον Κουσοβίτικο, τη Λαγγάβιτσα, τον Καλπακιώτικο και το Μπογάζι.

Οι μεγαλύτερες πηγές της λεκάνης απορροής του Καλαμά είναι στον Κακόλακκο, στο Κεφαλόβρυσο, στην Γκλάβα (Ωραιόκαστρο) και στους Αγιούς στον Γορμό, στο Καλπάκι οι πηγές του ποταμού, στη Νίστοκα (Ιερομνήμη), στη Μάνα του νερού (Γερομήτσαινα), στην Κεφαλή (Κοκκινόχωμα, Σμολίτσας) στη Μάνα του νερού (Λίστα, Λαγγάβιτσα) στα Αναβρυστικά (Ραβε νή) στα Σπυροπηγάδια (Οσδίνα) και στους Μύλους (Σκέφαρη, Μπογάζι).

Από την δεκαετία του 1960 ο Καλαμάς εκβάλει μέσω ενός καναλιού που κατασκευάστηκε ανάμεσα στο Μαυρονόρος και στη Μαστιλίτσα. Πιο πρίν τα νερά του περνούσαν σε μια μαιανδρική κοίτη ανάμεσα στη Λυγιά και το Μαυρονόρος, πλημμυρίζοντας την πεδιάδα κατά τους χειμερινούς μήνες. Αυτή ήταν η αιτία που κατασκευάστηκε η νέα κοίτη και το φράγμα για αρδευτικούς σκοπούς δίπλα στο χωριό Ράγιο. Οι επεμβάσεις αυτές δημιούργησαν το νέο δέλτα του ποταμού έκτασης 13,50 km2 το οποίο επεκτείνεται συνεχώς.

Οι χερσόνησοι του Δρέπανου στην Ηγουμενίτσα και της Σκάλας στη Σαγιάδα, έχουν δημιουργηθεί σε παλιότερες φάσεις από τον Καλαμά, ο οποίος φαίνεται να είχε πάρα πολλές εξόδους στη διάρκεια των αιώνων προς τη θάλασσα σε όλο το μήκος της ακτής από την Ηγουμενίτσα ως τη Σαγιάδα. Υπήρξαν μάλιστα περίοδοι, όπου ο Καλαμάς εξέβαλε στο Ιόνιο με περισσότερες από μια κοίτες.

Από την αρχαιότητα ο Καλαμάς αποτέλεσε σπουδαίο υδάτινο δρόμο επικοινωνίας με το μεσόγειο τμήμα της Ηπείρου.

Ένα μεγάλο δίκτυο δρόμων και μονοπατιών έκανε αναγκαία την ύπαρξη πολλών διαβάσεων σ’ όλο το μήκος του ποταμού.

Στη Ρωμαϊκή εποχή από την περιοχή των εκβολών περνούσε ο μεγάλος δρόμος που ένωνε την Απολλωνία με τη Νικόπολη και υποθέτουμε την ύπαρξη μεγάλης γέφυρας δίπλα στη Μαστιλίτσα.

Από τότε το μεγάλο μήκος, αλλά κυρίως το βάθος του ποταμού έκανε απαγορευτική τη γεφύρωσή του στο νότιο τμήμα.

Το μεγαλύτερο γεφύρι βρίσκεται σήμερα (γκρεμισμένο) στην περιοχή της Νεράιδας (Μενίνας) του νομού Θεσπρωτίας και έφερε τέσσερα τουλάχιστον τόξα.

Στην έξοδο του φαραγγιού, κάτω από την Οσδίνα (περιοχή Μπολιάνας) βρίσκονται οι βάσεις του μεγαλύτερου ζευκτού γεφυριού του Καλαμά (με πέτρινες κολώνες και ξύλινο οδόστρωμα). Αντίστοιχο γεφύρι –σε μικρότερο μέγεθος- υπάρχει στη Λαγγάβιτσα δίπλα στη μονή της Αγίας Μαρίνας.

Τα υπόλοιπα γεφύρια του Καλαμά, πολλά από τα οποία σώζονται ως σήμερα σε καλή κατάσταση, είναι τοξωτά.

Το πιο αξιοπερίεργο απ’ όλα τα γεφύρια του Καλαμά είναι το Θεογέφυρο, κάτω από το χωριό Λίθινο του νομού Ιωαννίνων. Είναι ένας τεράστιος βράχος τον οποίο ο Καλαμάς υπέσκαψε και περνάει από κάτω του. Το φυσικό αυτό γεφύρι ήταν το κύριο πέρασμα του ποταμού κατά τους χειμερινούς μήνες, μέχρι που κατασκευάστηκε η γέφυρα στο Ράικο. Από το Θεογέφυρο και το Ράικο, περνούσε ο μεγαλύτερος δρόμος (δερβένι) της περιοχής του Καλαμά, αυτός που ένωνε τη Σαγιάδα με την πόλη των Ιωαννίνων. Ο δρόμος αυτός αρχικά κατασκευάστηκε για να μεταφέρεται το αλάτι των αλυκών που υπήρχαν στην περιοχή του δέλτα του ποταμού, στα Γιάννενα. Αργότερα τα προϊόντα της περιοχής των Ιωαννίνων μεταφέρονταν στο λιμάνι της Σαγιάδας κι από κει μέσω της Κέρκυρας έπαιρναν το δρόμο για την μητρόπολη της εποχής, τη Βενετία και αντίστροφα. Το δρόμο αυτό, επέκτειναν οι Τούρκοι στα 1716 για να μεταφέρουν στρατό, όπλα και εφόδια από τη Λάρισα στη Σαγιάδα και το Βουθρωτό για τη μεγάλη επίθεση εναντίον της Κέρκυρας.

Άλλος σπουδαίος δρόμος ένωνε τα Γιάννενα με την πόλη του Αργυρόκαστρου και το λιμάνι των Αγίων Σαράντα περνούσε από το γεφύρι στην Αρετή πάνω στον Καλαμά και αργότερα από το γεφύρι στους Αγιούς που βρισκόταν στο Γορμό, από την περιοχή της Μενίνας φαίνεται ότι περνούσε ο δρόμος που ένωνε το Φιλιάτι με την Παραμυθιά και από την Τύρια περνούσε ο δρόμος που ένωνε τα Γιάννενα με την Παραμυθιά.

Στα σημεία όπου ήταν αδύνατη η κατασκευή γέφυρας με τις δυνατότητες της εποχής κατασκευάστηκαν πορθμεία με βάρκες ή λούντρες ή καλάθες, (Ράγιο, Βρυσσέλα, Μπολιάνα, Βροσίνα) ενώ ποτέ μέχρι τις μέρες μας δεν εγκαταλείφθηκαν οι «λιάσες» απλές ξύλινες κατασκευές πάνω σε δέντρα για το πέρασμα των ανθρώπων όπως αυτή στο Γκρίμποβο.

Στην περιοχή του άνω Καλαμά βρίσκονται οι πηγές του ποταμού στο Καλπάκι και το μεγάλο φαράγγι ανάμεσα στα χωριά Καταρράκτης και Λίθινο.

Στο φαράγγι αυτό βρίσκονται δυο σπάνια γεωλογικά φαινόμενα το Θεογέφυρο και το Διαβολογέφυρο,  δυο φυσικά γεφύρια. Και τα δυο σχηματίστηκαν από τη διάβρωση των πετρωμάτων στη βάση των φυσικών αναχωμάτων που δημιουργούσαν άλλοτε μεγάλους καταρράκτες.

Πότε έγινε το Θεογέφυρο δεν γνωρίζουμε. Αποτελούσε όμως από την αρχαιότητα το φυσικό πέρασμα του Καλαμά και κατά τους μέσους χρόνους κατασκευάστηκαν υποστηρικτικές πέτρινες καμάρες στην πιο στενή πλευρά του για την διαπλάτυνση του καταστρώματος της γέφυρας.

Αντίθετα το Διαβολογέφυρο που ποτέ δεν χρησίμεψε σαν πέρασμα αφού βρίσκεται σε δύσβατη περιοχή και στη δεξιά όχθη του ποταμού υπάρχει γκρεμός, δικαιολογεί το όνομά του από την προαιώνια πάλη του Καλού με το Κακό: Όπου ο Θεός κατασκευάζει κάτι για να διευκολύνει και να βοηθήσει τον άνθρωπο, ο Διάβολος κατασκευάζει κάτι αντίστοιχο χωρίς πρακτική σημασία για να τον περιπαίξει. Το Διαβολογέφυρο πριν καταρρεύσει η βάση του αποτελούσε τον μεγάλο καταρράκτη που αναφέρουν οι περιηγητές και που ύμνησε ο λόρδος Βύρωνας στο ποίημά του. Ο καταρράκτης αυτός κατέρρευσε ύστερα από σφοδρή νεροποντή η οποία πλημμύρισε την πεδιάδα της Βελλάς μετατρέποντάς τη σε λίμνη.

Δυο παραπόταμοι ο Γορμός και ο Βελτσίστικος ενώνουν τα νερά τους μ’ αυτά του Καλαμά (μαζί με τους μικρότερους Νιζερό, Λιμπούζντα και Νίστικο). Στο Γορμό βρίσκεται το φαράγγι που προστατεύεται από το Natura 2000 και δυο όμορφα πετρόχτιστα γεφύρια.

Τα μεγάλα γεφύρια στους Αγιούς και το Ράικο έχουν γκρεμιστεί (μαζί με πολλά σημαντικά γεφύρια στις πηγές του και στην αρχή της πορείας του) ενώ σώζονται τα δυο γεφύρια του Βελτσίστικου, το γεφύρι στο ρέμα του Γκουζντάνη, το γεφύρι στον κάμπο της Σιταριάς και αρκετά μικρά γεφύρια..

Η μεγάλη πέτρινη γέφυρα «στους Αγιούς» στον Γορμό, χτισμένη σε σπουδαία στρατηγική θέση ανατινάχτηκε από τον Ελληνικό στρατό για να ανακόψει την επέλαση των Ιταλών το 1940. Σήμερα έχει αντικατασταθεί από μεγάλη τσιμεντένια γέφυρα.

Στην περιοχή του μέσου Καλαμά κυριαρχεί το μεγάλο φαράγγι ανάμεσα στη Βροσίνα και τις Πέντε εκκλησιές το οποίο προστατεύεται από το Natura 2000.

Στο φαράγγι βρίσκεται η μοναδική γέφυρα της Μπολιάνας με τρεις πέτρινες κολώνες ενσωματωμένες στη μέση του ποταμού σαν περίεργο γλυπτό. Όταν έπεσε για τελευταία φορά το μεγάλο γεφύρι στη Μπολιάνα, τη θέση του πήρε μια…καλάθα. Οι άκρες του συρματόσχοινου ήταν δεμένες σε δυο πλατάνια στις όχθες.

Πάνω από τη γέφυρα βρίσκεται η ακρόπολη της Οσντίνας με τις όμορφες μεταβυζαντινές εκκλησίες πάνω στα βράχια. Στο φαράγγι βρίσκεται η περιοχή Φραγγοπήδημα το πιο στενό σημείο όπου βρίσκονται παλιά ασκηταριά. Οι αρχαίες ακροπόλεις της Βροσίνας της Ραβενής και της Ντόλιανης βρίσκονται σε φυσικά οχυρές θέσεις πλάι στις όχθες του ποταμού ενώ στα μικρά στενά κυριαρχεί ο πύργος του Ζωργιάννου.

Η Τύρια, ο Ζαλογγίτικος, η Λαγγάβιτσα ο Σμολίτσας κι ο Κούτσης είναι παραπόταμοι του Καλαμά. Το γεφύρι της Παλιουρής, το Ζαλογγογέφυρο και το γεφύρι της Βροσίνας, τα τρία γεφύρια της Τύριας, τα τρία γεφύρια του Σμολίτσα και τα γεφύρια της Λαγγάβιτσας είναι μερικά από τα πέτρινα γεφύρια του Καλαμά.

Το πετρογέφυρο της Τύριας, το ανατίναξαν οι Άγγλοι την κατοχή. Βρίσκεται κοντά στο σημείο που η Τύρια σμίγει με τον Καλαμά κοντά στο δρόμο Ηγουμενίτσα Γιάννενα.

Ένα ακόμα όμορφο πετρογέφυρο βρίσκεται κοντά στο χωριό Σενίκο (στην τοποθεσία Χελιμόδι του παραπόταμου της Τύριας Λιβαδάκια) δίπλα στην Εγνατία οδό και σώζεται σε καλή κατάσταση.

Το τρίτο πετρογέφυρο της Τύριας, βρίσκεται δίπλα στην Εγνατία. Εδώ η Εγνατία Οδός έπεσε πάνω στο γεφύρι και το...μετέφεραν λίγο πιο δίπλα…

Η Λαγγάβιτσα, παραπόταμος του ποταμού Καλαμά, πηγάζει από το όρος Μουργκάνα. Οι πηγές της, πλούσιες κι αστείρευτες, ακόμη και το καλοκαίρι ονομάστηκαν από τους ντόπιους «μάνα του νερού».

Το φαράγγι της Λαγγάβιτσας συνδυάζει τη φυσική ομορφιά με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Πέτρινα γεφύρια, σωριασμένα σήμερα μέσα στο νερό αλλά και ένα που αψηφά το χρόνο, παλιά μονοπάτια, μύλοι και πεζούλες χωραφιών συνοδεύουν τον πεζοπόρο. Στη δεξιά όχθη σώζεται ακόμη ένας τύπος γεφυριού που φέρει μυλαύλακο και χτίστηκε για τη μεταφορά του νερού.

Στο φαράγγι κείτονται τα γκρεμισμένα γεφύρια του Λύκου και της Μπράνιας.

Στο μοναστήρι της Αγίας Μαρίνας που βρίσκεται σε προνομιούχο θέση, με εξαιρετική θέα προς το ποτάμι σώζεται το καθολικό ενώ δίπλα κείτονται τα ερείπια των κελιών. Πολύ κοντά στη μονή διατηρούνται τα βάθρα της μεγάλης γέφυρας που ένωνε κάποτε τις όχθες του ποταμού.

Στην περιοχή του Κάτω Καλαμά κυριαρχεί το μεγάλο Δέλτα του ποταμού το οποίο ορίζεται από το τρίγωνο Ηγουμενίτσα Γιτάνη Σαγιάδα. Ο ποταμός ο οποίος είχε τις εκβολές του κοντά στο σημερινό φράγμα στο Ράγιο στη διάρκεια των αιώνων γέμισε με φερτές ύλες την περιοχή και μετέτρεψε σε λασπώδη πεδιάδα τη θάλασσα που υπήρχε πριν ανάμεσα στα νησιά των Συβότων. Ποταμογενείς είναι οι χερσόνησοι του Δρέπανου και  της Σκάλας Σαγιάδας.

Τα πέτρινα γεφύρια της Γκούμανης, του Καλπακιώτικου, του Φοινικιού των Αγίων Πάντων και της Κώτσικας μαζί με το κάστρο Κασνέτσι συμπληρώνουν το τοπίο των μνημείων της περιοχής.

Ένα ακόμα όμορφο αυτό πετρογέφυρο βρίσκεται κάτω από το Φοινίκι στην κοιλάδα του Μπογαζιώτικου ποταμού που ενώνεται κάτω από το Φιλιάτι με τον Καλπακιώτικο.

Σήμερα η κοίτη έχει αλλάξει και το γεφύρι βρίσκεται επιχωμένο εκατοντάδες μέτρα μακριά. Κατασκευάστηκε τον 19ο αιώνα από τον Νικόλαο Μπινάκη από το γειτονικό χωριό Σίδερη. Η παράδοση λέει ότι ήταν τρίτοξο αλλά μάλλον εννοούν τα ανακουφιστικά τόξα που ίσως υπήρχαν.

Το πέτρινο τοξωτό γεφύρι της Γκούμανης είναι ένα θλιβερό παράδειγμα για το πώς μπορούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες να επηρεάσουν όχι μόνο το περιβάλλον αλλά και τα μνημεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το γεφύρι αυτό εξυπηρέτησε γενιές ολόκληρες και άντεξε τα ορμητικά νερά του χειμαρρώδους παραπόταμου και τις πλημμύρες του ίδιου του Καλαμά. Τη δεκαετία του 1960 όμως με τα μεγάλα αρδευτικά και αποστραγγιστικά έργα που έγιναν στην περιοχή, κατασκευάστηκε και το φράγμα στο Ράγιο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να πλημμυρίσει το φαράγγι για να δημιουργηθεί η λίμνη που είναι απαραίτητη για την άρδευση. Το πέτρινο γεφύρι σκεπάστηκε μέχρι τη μέση από τα ανυψωμένα νερά κι έτσι έγινε πιο ευάλωτο στις πιέσεις προς το ευαίσθητο κέντρο του. Οι βοσκοί πήραν πέτρες από το λιθόστρωτο κατάστρωμα της γέφυρας, ενώ στήριξαν επάνω του ακόμα και σωλήνες ύδρευσης.

H τελευταία γέφυρα του ποταμού Καλαμά βρίσκεται στη νέα κοίτη του που διανοίχτηκε τη δεκαετία του 1960 πάνω στ’ αχνάρια παλιότερης κοίτης. (Ο Καλαμάς δημιουργούσε συνεχώς καινούριες εξόδους από το Δυτικό τμήμα του λιμανιού της Ηγουμενίτσας μέχρι το λιμάνι της Σαγιάδας.) Η τσιμεντένια αυτή γέφυρα είναι υπερυψωμένη και αποτελεί ένα παρατηρητήριο για το Δέλτα.